.سلامت روان از منظر قرآن، سنّت و طب
اشاره
ص: 429
سلامت روان از منظر قرآن
اشاره
سیاوش شیخ علیزاده «1»، عزت اللّه احمدی
چکیده
مقاله حاضر به بررسی سلامت روان از دیدگاه قرآن می‌پردازد در این مقاله ابتدا به تعاریف سلامت روان از دیدگاههای مختلف از جمله از دیدگاه جهانی بهداشت، انجمن کانادایی بهداشت روانی اشاره می‌شود. سپس انگیزه‌ها از دیدگاه قرآن و نقش آنها در سلامت روانی در دو سطح انگیزه‌های فیزیولوژیک و انگیزه‌های روانی مورد بحث قرار می‌گیرد و از بین انگیزه‌های فیزیولوژیک انگیزه‌های جنسی و مادری و از بین انگیزه‌های روانی، انگیزه رقابت، پرخاشگری و دینداری و اهمیت آنها در سلامت روان پرداخته و در نهایت شیوه‌های روان‌درمانی که پیشگیری ثانویه تلقی می‌شوند مورد تحلیل قرار می‌گیرد از مجموع بحثها مشخص می‌شود که جهت‌گیری اولیه در قرآن در مجموع از نوع پیشگیری اولیه بوده ضمن اینکه پیشگیری ثانویه و یا به عبارتی شیوه‌های روان‌درمانی از منظر قرآن نادیده گرفته نشده است.
واژه‌های کلیدی:
قرآن، سلامت روان، معیارهای سلامت روان
مقدمه:
آدمی از آغاز پیدایش بصورت تکامل‌یافته کنونی درباره ویژگیهای روانی و رفتاری خود کنجکاو بوده و در جستجوی اصول و معیارهایی برای سلامت آن بوده است (از زمانهای دور فیلسوفان و دانشمندان و همچنین ادیان و مذاهب الهی و مکاتب گوناگون فکری و تربیتی، قوانین و رهنمودهایی را به منظور ارتقاء سلامت روان در زمینه‌هایی چون تسلط بر هیجان‌ها، آگاهی از ضعفها، پذیرش مسئولیتها در تعامل با محیط انسانی و
______________________________
(1).Email :s .sheikhalizadeh I yahoo .com
ص: 430
مادی و ... ارائه نموده‌اند) انسان ازآن‌رو که مخاطب قرآن است یکی از اساسی‌ترین و محوری‌ترین موضوعات قرآنی باشد.
هدف فرامین و نصایح قرآنی رسیدن به کمال و حرکت به سوی وجود مطلق است ارتباط انسان و خدا، شرط اساسی نیل به کمال محض و آرامش و سلامت تن و روان است.
بنابراین با تأسی به قرآن و به کمک حقایقی که در قرآن درباره انسان و صفات و حالات روانی او آمده است می‌توان چهره‌ای درست از شخصیت انسان ترسیم نموده و انگیزه های اصلی محرک رفتارهای انسان و عواملی که در هماهنگ کردن شخصیت و ایجاد بهداشت روانی او تاثیر بسزایی دارند را شناخت.
روش پژوهش:
روش پژوهش حاضر از نوع روش توصیفی و کتابخانه است با تکیه به روش توصیفی کتابخانه، سعی شده است تا بدون هیچ‌گونه دخالت یا استنتاج ذهنی، بصورت کیفی از قرآن و منابع نوشتاری معتبر و موجود در کتب تفسیری و مجلات و نشریات ادواری و سایتهای اینترنتی جمع‌آوری و واقعیات، گزارش شده و شرایط موجود توصیف، تجزیه و تحلیل شود.
برای پرداختن به موضوع اصلی پژوهش ابتدا تعاریف مختلفی از سلامت روان از دیدگاه روانشناسان ارائه می‌شود. سپس انگیزه‌های فیزیولوژیک و روانی مورد اشاره در قرآن به تفصیل مورد بحث قرار می‌گیرد.
تعاریف مختلف سلامت روانی: کارل مینجر (به نقل از احمدوند، 1386، صفحه 3) می‌نویسد:
سلامت روانی عبارت است از سازش فرد با جهان اطرافش به حد اکثر امکان به‌طوری که باعث شادی و برداشت مفید و موثر به‌طور کامل شود.
فرهنگ بزرگ روانشناسی لاروس، بهداشت روانی را چنین تعریف می‌کند ( (استعداد روان برای هماهنگ، خوشایند و موثر کار کردن، برای موقعیتهای دشوار انعطاف‌پذیر بودن و برای بازیابی تعادل خود، توانایی داشتن)) (گنجی، 1384، صفحه 9)، سازمان جهانی بهداشت، بهداشت روانی را چنین تعریف می‌کند: بهداشت روانی در درون مفهوم کلی
ص: 431
بهداشت جای می‌گیرد و بهداشت یعنی توانایی کامل برای ایفای نقشهای اجتماعی، روانی و جسمی بهداشت، تنها نبود بیماری یا عقب‌ماندگی نیست (همان منبع، ص 100).
در سالهای اخیر، انجمن کانادایی بهداشت روانی، بهداشت روانی را در سه قسمت تعریف کرده است: قسمت اول به نگرشهای مربوط به خود
قسمت دوم: نگرشهای مربوط به دیگران و قسمت سوم نگرشهای مربوط به زندگی
نگرشهای مربوط به خود تسلط بر هیجانهای خود
آگاهی از ضعفهای خود
رضایت از خوشیهای ساده
نگرشهای مربوط به دیگران علاقه به دوستیهای طولانی و صمیمی
احساس تعلق به یک گروه
احساس مسئولیت در مقابل محیط انسانی و مادی
نگرشهای مربوط به زندگی پذیرش مسئولیتها
ذوق و توسعه امکانات
توانایی اخذ تصمیمات شخصی
ذوق خوب کار کردن (همان منبع، صص 14- 13)
بهداشت روانی عبارتست از مجموعه عواملی که در پیشگیری از ایجاد و یا پیشرفت روند وخامت اختلالات شناختی، احساسی و رفتاری در انسان نقش موثر دارند بنابراین تعریف بهداشت روانی شامل سه نوع، پیشگیری اولیه ثانویه و ثالث می‌باشد.
روانشناسان معاصر انگیزه‌ها را به دو بخش اصلی تقسیم می‌کنند که عبارتند از:
الف: انگیزه‌های فیزیولوژیک ب: انگیزه‌های روانی
ص: 432
انگیزه‌ها نیروهای محرکی هستند که انسان را به برآوردن نیازهای اساسی و ضروری زندگی و ادامه آن وامی‌دارند و او را به انجام بسیاری از کارهای مهم دیگر که در هماهنگ کردن انسان با محیط زندگی مفید هستند، برمی‌انگیزد،
الف: انگیزه‌های فیزیولوژیک:
این انگیزه‌ها، انگیزه‌های فطری هستند که به نیازهای فیزیولوژیک جسم و نقص یا عدم تعادلی که دریافت‌های بدن به وجود می‌آیند مربوط می‌شوند نظیر گرسنگی، تشنگی، خستگی، گرما، سرما و درد و ... این انگیزه‌ها رفتار فرد را در جهت جبران نقص و کمبودی که گاهی در بافت‌های بدن بوجود می‌آید، راهنمایی می‌کنند و آن را از نظر توازن به وضعیت گذشته برمی‌گردانند.
در این زمینه از مجموع آیات قرآنی که به چند مورد اشاره خواهد شد، چنین استنباط می‌شود که قرآن مجید هدف عمده خود را بر این قرار داده است که به موجود انسانی بفهماند که اولا جنبه‌های فیزیولوژیک در پدیدآیی، ارتقا و حفظ سلامت روان حائز اهمیت هستند، بنابراین از آنها به‌عنوان نعمت وجود یاد می‌کند. ثانیا از ابعاد فیزیولوژیک باید به حد و اندازه خود کار کشیده و افراط در این امر مشکلات جدی، بخصوص در زمینه روانی ایجاد می‌کند. به‌عنوان نمونه قرآن کریم در سوره طه آیه 50 می‌فرماید:
«خدایا ما آن کسی است همه موجودات عالم را نعمت وجود بخشیده، پس به راه کمالش هدایت کرده است.» و یا در سوره اعلی آیه 1- 3 می‌فرماید «ای پیامبر به نام خدای خود که برتر و بالاتر از همه موجودات است به تسبیح و ستایش مشغول باش. آن خدایی که عالم را آفرید و همه را به حد کمال خود رسانید و آن خدایی که هر چیز را قدر و اندازه داد و به راه کمالش هدایت نمود» و نیز در سوره قمر آیه 49 می‌فرماید «ما همه چیز را در اندازه‌ای مشخص آفریدیم.»
بنابراین انسان و همچنین حیوان- با روشی مشخص و حساب‌شده و در اندازه‌ای معین آفریده شده است. به‌طوری که از نظر توازن و هماهنگی در اندازه‌ای مشخص قرار دارد و هرگاه این توازن به هم بخورد یک سری انگیزه فیزیولوژیک به کار می‌افتد و انسان را به
ص: 433
انجام انواع فعالیتهای هماهنگ‌کننده که برای برگرداندن حالت توازن سابق به بدن لازم است وادار می‌کند. (عباس عرب، 1377)
در این مقاله از بین انگیزه‌های مختلف فیزیولوژیک دو انگیزه جنسی و مادری مورد بررسی قرار می‌گیرد.
1- انگیزه جنسی: انگیزه جنسی در واقع پایه تشکیل خانواده است زیرا هریک از زوجین در کنار همسر خود احساس راحتی و امنیت و آرامش می‌کند و بین آنها عاطفه عشق و دوستی و مهربانی به وجود می‌آید که این خود عامل تداوم زندگی زناشویی، در حالتی از هماهنگی و همکاری می‌باشد و این نوع زندگی نیز به نوبه خود فضای سالمی را برای رشد و تربیت کودکان و شکل‌گیری صحیح شخصیت آنها، آماده می‌سازد قرآن کریم در آیات متعدد به فلسفه وجود انگیزه جنسی اشاره می‌کند برای نمونه در آیه 21 سوره روم می‌فرماید «اوست خدائی که همه شما را از یک تن آفرید و از او نیز جفتش را مقرر داشت تا به او انس و آرام گیرد» و نیز در آیه 189 سوره اعراف می‌فرماید «و یکی از آیات خدا این است که برای شما از جنس خودتان جفتهایی آفرید که مایه آرامش شما باشد و میان شما رافت و مهربانی قرار داد و در این امر برای مردم با فکر نشانه‌های علم و حکمت خدا آشکار است.» و بالاخره در آیه 13 سوره حجرات می‌فرماید «ای مردم ما همه شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را دسته‌ها و قبایل مختلفی قرار دادیم تا همدیگر را بشناسید همانا گرامی‌ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.» از نص این آیه اخیر به وضوح روشن است. که جنسیت مایه بزرگی نیست و این برخلاف نظر برخی روان‌تحلیل‌گران و بیشتر افراد عامه است که جنسیت را مایه برتری تلقی می‌نمایند.
2- انگیزه‌های مادری: قرآن در زمینه انگیزه مادری در آیه 15 سوره احقاف چنین می‌فرماید:
«ما به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادر خود احسان کند چون‌که مادر، رنج و زحمت بار حمل را متحمل شده و باز با درد و مشقت وضع حمل کرده و سی ماه تمام مدت حمل
ص: 434
و شیرخوارگی بوده است» و نیز در آیه 14 سوره لقمان اشاره می‌کند «و ما به هر انسان سفارش کردیم که در حق پدر و مادر نیکی کند خصوصا مادر که چون بار حمل فرزند برداشته و تا مدت 2 سال که طفل را از شیر بازگیرد هر روز رنج و ناتوانیش افزوده شده است ...»
آنچه که قرآن بیان کرده است گامی فراتر از نظریه‌های روابط موضوعی معاصر در روانشناسی است چراکه قرآن ضمن اشاره به تحمل درد و رنج مادر، برای دلگرم کردن مادر و نیز هدایت و راهنمایی به فرزندان توصیه می‌کند که مبادا به زحمات پدر و مادر بی‌توجه باشند به عبارتی قرآن مساله را فقط به زمان وابستگی عاطفی و جسمانی کودک به مادر محدود نمی‌کند که هر موقع کودک به استقلال دست یافت و توانست نیازهای خودش را ارضا نماید، پدر و مادر را نادیده بگیرد بلکه از بعد شناختی نیز قرآن کریم آموزشها و رهنمودهایی را بیان می‌کند که این رهنمودها در روابط بین فردی و ارتقاء سلامتی روانی افراد (هم پدر و مادر و هم فرزندان) حائز اهمیت می‌باشد بدین معنی که حفظ پیوندهای خانوادگی و فامیلی و معاشرت با آنها، می‌تواند احساس طرد شدن را از فرد زایل نماید و با تماس مداوم با اقوام و نزدیکان، فرد احساس می‌کند مورد عشق و علاقه دیگران هست و از روی و محبت و عطوفت با وی رفتار می‌شود و مطمئن است که مورد تنفر و خصومت دیگران نیست و درنتیجه در کاهش احساس تنهایی او موثر خواهد بود و همین همدلی بین افراد باعث می‌شود توان و مقاومت افراد به حد اکثر خود برسد و به تقویت «من» بیانجامد و در آن صورت با داشتن «من قوی» مشکلات زندگی کمتر نمود پیدا می‌کند و درنتیجه فشار روانی کاهش می‌یابد.
ب- انگیزه‌های روانی: انگیزه‌هایی هستند که مستقیما نمی‌توان آنها را به حالتهای فیزیولوژیک بدن که درنتیجه نیازهای جسمی هستند، برگرداند به عبارت دیگر اکثر روانشناسان انگیزه‌های روانی را شاخه یا شعبه‌ای از انگیزه‌های فیزیولوژیک می‌دانند که درنتیجه تاثیر و تاثر مهارتها و عوامل رشد اجتماعی فرد به وجود می‌آیند
ص: 435
بنابراین آنها وجود عناصر فطری در انگیزه‌های روانی را انکار نمی‌کنند حتی برخی از آنها مانند اریک فروم معتقدند که بعضی از انگیزه‌های روانی که فروم آنها را «نیازهای روانی» می‌نامد در واقع نیازهای فطری و اساسی در سرشت انسان هستند که قابل فراگیری و اکتساب از محیط اجتماعی نمی‌باشد (لیندزی، 1967)
برخی از مهمترین انگیزه‌های روانی که قرآن نیز به آن اشاره کرده است عبارتند از:
1- انگیزه مالکیت: قرآن کریم در آیات متعدد به انگیزه مالکیت اشاره می‌کند از جمله در آیه 20 سوره حدید اشاره می‌کند که «بدانید که زندگی دنیا در حقیقت بازیچه و وسیله لهو و لعب و عیاشی و آرایش و تفاخر و خودستایی به یکدیگر و حرص و زیاد کردن مال و فرزندان است و ...» و نیز در آیه 46 سوره کهف می‌فرماید: «مال و ثروت و فرزندان، زیب و زینت زندگانی دنیاست ...» با توجه به دو آیه فوق اولا، قرآن مخالفتی با انگیزه مالکیت ندارد و آن را زینت زندگانی دنیوی تلقی می‌کند ثانیا به افراد این نکته را هشدار می‌دهد که نباید دلبستگی به اموال دنیوی بوجود بیاید چراکه این اموال مادی و دنیوی زودگذرند و سرمایه‌گذاریهای روانی در این زمینه فرد را مستعد انواع بیماریهای روانی و جسمانی نظیر افسردگی، اختلالات قلبی و عروقی و ... می‌سازد.
2- انگیزه رقابت: شاید چنین تصور شود که قرآن کریم انگیزه رقابت را نفی کرده باشد ولی تفکر و تامل در آیات قرآنی و توجه به نوع برخورد قرآن با مساله انگیزه رقابت، انسان را به شگفتی وامی‌دارد چراکه نه تنها از منظر قرآن رقابت امری نامطلوب نیست بلکه می‌تواند به رفع بسیاری از معضلات فردی- اجتماعی و حتی اقتصادی- سیاسی کمک نماید برای مثال خداوند در آیه 48 سوره مائده می‌فرماید «پس به کارهای نیک سبقت گیرید که بازگشت همه شما به سوی خداست و در آنچه اختلاف می‌کنید شما را به جزای آن آگاه خواهد ساخت» و یا وقتی در آیه 148 سوره بقره می‌فرماید «هرکسی را راهی به سوی حق- یا قبله‌ای است در دین خود- که بدان راه یابد و به آن قبله روی نماید پس بشتابید به خیرات ...» مشخص می‌شود که رقابت مورد قبول قرآن، رقابت سازنده، هم از بعد فردی و
ص: 436
هم از بعد اجتماعی است و بنابراین در چنین رقابتی فرد به هیچ وجه نگرانی، دلهره و ترس به خود راه نخواهد داد این نوع رقابت به حدی شادی‌آفرین و وجدآور است که فرد را به یک نشاط روحی و روانی سوق می‌دهد چراکه انسان از اقدامات خود بازخوردهای مثبت گرفته و خود تقویتی در او افزایش می‌یابد.
3- انگیزه پرخاشگری: پرخاشگری به صورتهای فیزیکی و کلامی می‌تواند اتفاق بیفتد و در هر دو حالت هم به خود فرد پرخاش‌کننده و هم به فرد مورد پرخاش از نظر روانی آسیب می‌رساند چراکه فرد پرخاشگر چون به دیگران آزار و اذیت می‌رساند حالت سوءظن نسبت به رفتارهای دیگران پیدا می‌کند و فرد مورد پرخاش هم عزت نفس و ارزشمندی خود را از دست می‌دهد به همین دلیل قرآن به نمونه‌هایی از پرخاشگری اشاره می‌کند، از جمله به داستان هابیل و قابیل اشاره می‌کند که از خود داستان زمینه‌های روانی بوجود آورنده پرخاشگری نیز استنباط می‌شود. از جمله حسودی، غلبه هیجانات بر افکار و ...
خداوند در قرآن در سوره مائده آیه 27- 30 می‌فرماید «و بخوان بر آنها حقیقت و راستی حکایت دو پسر آدم (هابیل و قابیل) را که تقرب به قربانی جستند، از یکی پذیرفته شده و از آن دیگری که پذیرفته نشده، گفت من تو را البته خواهم کشت ... آنگاه هوای نفس او را بر کشتن برادرش ترغیب کرد تا او را به قتل رساند و بدین سبب از زیانکاران عالم گردید» و نیز در آیه 212 سوره بقره می‌فرماید: «حیات در نظر کافران عاریت و متاع دنیوی جلوه کرده و اهل ایمان را مورد مسخره قرار می‌دهند.»
4- انگیزه دینداری: یک انگیزه روانی است که ریشه فطری در سرشت انسان دارد زیرا انسان در اعماق وجود خود انگیزه‌ای را احساس می‌کند که او را به تحقیق و تفکر درباره آفریدگار خویش و جهان هستی و عبادت و چاره‌جویی از او و پناه بردن به او وامی‌دارد.
امروزه اکثر روانشناسان به بحث دین و تاثیر آن بر سلامت روانی می‌پردازند و به این نتیجه رسیده‌اند که یکی از عوامل تعیین‌کننده سلامت روانی بشر حاضر، دین و رفتارهای دینی می‌باشد رفتارهایی که به قول آلپورت از نوع جهت‌گیری درونی باشد نه از نوع جهت
ص: 437
گیری بیرونی. قرآن به این مورد از مدتها پیش اشاره نموده و در آیه 63 سوره انعام می‌فرماید: «بگو ای پیامبر آن کیست که من را از تاریکیها و سختیهای بیابان و دریا نجات می‌دهد که او را به تضرع و زاری و از باطن قلب می‌خوانید که اگر ما را از این مهلکه نجات داد پیوسته شکرگزار او هستیم.» بنابراین دین و رفتارهای دینی به زندگی انسان معنا و پویایی می‌دهد و انسان را از مرگ روانی نجات می‌دهد.
غلبه بر انفعالها: در این قسمت به راهبردهای قرآن در زمینه برخی از حالتهای عاطفی و هیجانی مخل سلامت روانی اشاره می‌شود.
1- غلبه بر ترس از مرگ: ترس از مرگ زمانی در انسان ایجاد می‌شود که دلبستگی انسان به دنیای مادی بیشتر باشد و تصور کند که در دنیا همیشگی خواهد بود درصورتی‌که راهبرد قرآن در این زمینه این است که به تدریج این تصور غلط را از بین ببرد و این کار را در آیات متعدد انجام می‌دهد. در واقع در مفاهیم قرآنی تلاش بر این است که حساسیت فرد را با اشاره به اینکه زندگانی دنیوی چندروزه بیش نیست و یا اینکه هر نفسی شربت مرگ را خواهد چشید نسبت به مرگ از بین ببرد از جمله قرآن در آیه 57 سوره عنکبوت می‌فرماید «هر نفسی شهد ناگوار مرگ را خواهد چشید و پس از مرگ همه به ما رجوع خواهند کرد.» و یا در آیه 39 سوره غافر می‌فرماید «ای قوم این زندگانی (فانی) دنیا، متاع ناچیزی بیش نیست و سرای اخرت منزلگاه ابدی و حیات جاودانی است.»
2- غلبه بر غضب: خشم و غضب عامل بسیاری از بیماریهای جسمی از جمله اختلالات قلبی و عروقی است امروزه بیماریهای قلبی و عروقی رتبه سوم مرگ‌ومیر در دنیا را به خود اختصاص داده است. قرآن توصیه‌های زیادی برای غلبه بر خشم مطرح نموده است از جمله طلب مغفرت پروردگار، نیکی کردن در قبال بدی، عفو و دوری از انتقام و ...
قرآن در آیه 13 سوره مائده می‌فرماید: «... پس تو از آنها درگذر و کار بدشان را عفو کن که همانا خدا نیکوکاران را دوست می‌دارد» و یا در آیه 22 سوره نور می‌فرماید: «... باید مومنان همیشه بلندهمت بوده و با مردم عفو و صلح پیشه کنند و از بدیها درگذرند آیا
ص: 438
دوست نمی‌دارید که خدا هم در حق شما مغفرت و احسان فرماید؟ که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.»
علاوه بر موارد ذکرشده که حالت توصیه‌ای داشته است. قرآن روشهای چندی نیز در روان‌درمانی پیش گرفته است که مهمترین آنها ایجاد تعدیل یا تغییر در شخصیت یا رفتار است. ازاین‌رو نخست به تعدیل یا تغییر افکار و گرایش‌های فکری آنها اقدام می‌کند چراکه رفتار انسان به مقدار زیادی تحت تاثیر افکار و گرایش او قرار دارد به همین دلیل است که هدف اساسی روان‌درمانی را تغییر نوع تفکرات بیماران روانی درباره خود، هستی، مردم و زندگی، مشکلات و اهداف زندگی دانسته‌اند. اما بیمار روانی با تغییر افکاری که در اثر درمان حاصل می‌شود در برابر مشکلات و حل آنها توانا می‌شود و اضطرابش کاهش می‌یابد.
قرآن برای پرورش شخصیت مردم و ایجاد تغییر در رفتار آنان، روش کار و ممارست عملی در زمینه افکار و عادات جدید رفتاری را که در نظر دارد در نفوس آنان تحکیم بخشد به کار گرفته است. به همین منظور عبادات مختلفی چون نماز، روزه، زکات و حج و مانند آنها را واجب کرده است.
انجام منظم و مرتب این عبادت در اوقاتی معین مومن را به یاد خدا می‌اندازد و باعث می‌شود که او همواره در همه جا و در همه کار خدا را در نظر داشته باشد.
حالت تمدد اعصاب و آرامش روانی ناشی از نماز انسان را از اضطرابی که بیماران روانی از آن رنج می‌برند می‌رهاند چون این حالتها معمولا تا مدتی پس از نماز نیز در انسان باقی می‌ماند و ادامه می‌یابد انسان گاهی در حالت تمدد اعصاب و آرامش روانی پس از نماز با امور یا مواردی اضطراب‌انگیز روبرو می‌شود یا آنها را به یاد آورد. تکرار حدوث این موارد و یادآوری آنها در حالت تمدد اعصاب و آرامش نفسانی پس از نماز به خاموش شدن تدریجی اضطراب در انسان منجر می‌شود.
ص: 439
این تاثیر مهم که نماز در درمان اضطراب دارد، همانند تاثیر روش روان‌درمانی برخی از درمانگران رفتارگرایی معاصر در درمان اضطراب بیماران روانی است که از طریق درمان از راه آرامسازی یا درمان از راه کاهش حساسیت انفعالی انجام می‌گیرد.
دعا نیز موجب کاهش شدت اضطراب می‌شود. روشن است که اضطراب از عجز انسان در برابر حل تضادهای روانی وی ناشی می‌شود و اصولا بخش بزرگی از نیروی روانی انسان برای حل تضادهای روانی مصروف می‌شود به همین دلیل است که بیماران روانی نمی‌توانند به‌طور صحیح توانایی خود را بروز دهند چون تضادهای روانی آنان نیروی شان را مصرف می‌کند اما وقتی همین بیماران درمان شوند و نیروهای روانی آنان آزاد می‌گردد اظهار شادابی و نشاط می‌کنند و نیروی کار و تولیدشان افزایش می‌یابد.
به‌طور خلاصه مباحث مطرح‌شده به پیشگیریهای اولیه و ثانویه اختصاص داده شد و در اینجا مشخص می‌شود که در قرآن نیز اصل بر پیشگیری اولیه است و هر چقدر سرمایه گذاری روی پیشگیری اولیه انجام گیرد به همان اندازه آرامش روانی- اجتماعی را بیشتر شاهد خواهیم بود.
نتیجه:
از مباحث فوق چنین نتیجه‌گیری می‌شود که اولا محور بحثها در قرآن عمدتا ابعاد روانشناختی دارد که می‌خواهد افراد را به تفکر در رفتارهای خود وادارد. ثانیا در مباحث قرآنی بیشتر بر افکار و نگرش انسان تاکید شده است در واقع از منظر قرآن تحقق سلامت روان‌گر و در سلامت فکری و نگرشی فرد می‌باشد یعنی نوع نگرش فرد پیش‌بینی‌کننده سلامت روانی و جسمی فرد می‌باشد و به همین دلیل در قرآن توصیه شده است که نسبت به اعمال و رفتار دیگران سوءظن نداشته باشیم و بر همین اساس یکی از راههای ارتقاء سلامت روان اصلاح تفکرات و افکار غیر منطقی و ناکارآمد می‌باشد.
ص: 440
منابع
- قرآن کریم
- احمدوند، محمد علی (1386)، بهداشت روانی، تهران، انتشارات پیام نور
- شاملو، سعید (1378)، بهداشت روانی، تهران، انتشارات رشد
- گنجی، حمزه (1384)، بهداشت روانی، تهران، انتشارات ارسباران
- نجاتی، محمد عثمان (1377)، قرآن و روانشناسی، ترجمه عباس عرب، انتشارات آستان قدس رضوی
- Lindzey, G; hall, C. S and Thompson, R. F; psychology. Newyork worth. 65 Publishers. Inc, 46, P. 063
ص: 441
مقایسه تاثیر آرامسازی پیشرونده عضلانی و آوای قرآن، ذکر خدا، بر سطح اضطراب آشکار دانشجویان پرستاری در بدو ورود به کارآموزی در دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد
اشاره
علی حسن‌پور دهکردی «1»، امیرقلی جعفری، فروغ ایزدی
چکیده
اضطراب خود را بصورت یک پدیده پیچیده با درجات مختلف از خفیف تا شدید نشان می‌دهد که فراگیری را دچار آسیب می‌سازد و عواملی مانند امتحانات، تهیه مقالات، تجربیات بالینی می‌تواند برای دانشجویان پرستاری اضطراب ایجاد نماید. همچنین با توجه به تجربیات پژوهشگر به‌عنوان دانشجو و از جهت دیگر نقش مربی همیشه شاهد این مسئله بوده که دانشجویان قبل از ورود به محیطهای بالینی دچار اضطراب شدید، ترس و وحشت شده و بطور مکرر سئوالهای ناشناخته در ذهن دارند که موجب اضطراب آنان گردیده است و چند روز اول کارورزی دانشجویان به دلیل اضطراب بالا راغب به انجام کارورزی نمی‌باشند. لذا پژوهشگر بر آن شد تحقیقی تحت عنوان مقایسه تاثیر آرامسازی پیشرونده عضلانی و آوای قرآن، ذکر خدا، بر سطح اضطراب آشکار دانشجویان پرستاری در بدو ورود به کارآموزی در دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد و فصل روشنتری را در آموزش پرستاری منطبق با واقعیت‌های بالینی به مطالعه بگذارد.
روش بررسی:
این مطالعه یک کارآزمایی بالینی است. ابتدا نمونه‌های مورد پژوهش (60 نفر) از جامعه پژوهش در سه گروه 20 نفره به‌عنوان گروه آزمون و شاهد به‌طور تصادفی از یک ترم انتخاب شدند تعداد نمونه از طریق فرمول آماری پوکاک (20) بدست آمده است. آزمون پرسشنامه اضطراب آشکار اشپیلبرگر و کنترل شاخصهای فیزیولوژیکی (فشارخون، تنفس، نبض، درجه حرارت) در هر سه گروه دو هفته قبل از ورود به محیط
______________________________
(1).Email :ali 2002672 I yahoo .com
ص: 442
بالینی به عمل می‌آید. سپس طی یک جلسه 45 دقیقه‌ای آرامسازی پیشرونده عضلانی توسط پژوهشگر و کارشناس این روش از طریق پرسش و پاسخ و نمایش به گروه آزمون آموزش داده شد. متعاقبا به مدت دو هفته روزی سه بار (یک‌بار همراه پژوهشگر و دوبار به تنهایی در منزل) تمرین آرامسازی پیشرونده عضلانی انجام گرفت و گروه مورد روزی 10 دقیقه به مدت دو هفته به تلاوت سوره‌های الرحمن یا مریم با صوت عبد الباسط همراه با ذکر یا الرحم الراحمین و صلوات پرداخت (20). پس از دو هفته روز ورود به محیط بالینی نیز مجددا از گروههای آزمون و کنترل در کلاس جداگانه تست اضطراب آشکار اشپیلبرگر و کنترل شاخصهای فیزیولوژی (فشارخون، تنفس، نبض، درجه حرارت) به عمل آمد. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه بود که شامل سه قسمت می‌باشد: خصوصیات دموگرافیک، شاخصهای فیزیولوژیکی اضطراب شامل فشارخون، نبض، تنفس، درجه حرارت و تست سنجش اضطراب آشکار اشپیل برگر که دارای 20 پرسش است. جهت تجزیه و تحلیل داده، از آزمونT و کای اسکور و برای آنالیز اطلاعات از نرم‌افزارSPSS استفاده شد.
نتایج:
یافته‌های مطالعه در دو گروه آوای قرآن و آرامسازی پیشرونده عضلانی دانشجویان بیانگر آن است که اکثریت واحدهای مورد پژوهش در دو گروه (85 خ) مونث و اکثریت واحدهای مورد پژوهش در گروه آوای قرآن (85 خ) و در گروه آرامسازی پیشرونده عضلانی (90 خ) مجرد بودند. و در گروه شاهد 90 خ مونث و 3/ 77 خ مجرد بودند. میانگین سنی اکثریت دانشجویان در هر دو گروه مورد و شاهد در دامنه 21 تا 24 سال با میانگین 5/ 22 سال بود. از نظر معدل سالهای قبلی با استفاده از آزمونt تفاوتی در سه گروه دیده نشد از نظر علاقه به حرفه پرستاری و رتبه تولد تفاوت آماری معنی‌داری بین آنها دیده نشد از نظر میانگین شاخصهای فیزیولوژیکی دانشجویان مورد و شاهد قبل و بعد از مطالعه آزمونt تفاوت معنی‌دار نشان نداده است. آزمونt نشان داد که بین نبض و فشارخون در گروه آوای قرآن و بین نبض و فشارخون و تنفس در گروه آرامسازی پیشرونده عضلانی قبل و بعد از مطالعه تفاوت آماری معنی‌دار وجود دارد(P >50) . ولی در گروه شاهد تفاوتی دیده
ص: 443
نشد. همچنین نتایج نشان داد که میانگین نمرات اضطراب قبل از آوای قرآن و آموزش آرام سازی پیشرونده عضلانی دارای اختلاف آماری معنی‌دار نمی‌باشند. ولی میانگین نمرات اضطراب آشکار در دو گروه بعد از مطالعه به‌طور معنی‌دار دارای اختلاف آماری می‌باشند(P >0 /50) و اضطراب کاهش نشان داده است. اما در گروه شاهد ارتباط آماری معنی‌دار دیده نشد.
نتیجه‌گیری:
با توجه به اینکه نتایج نشان داد تمرینات آرامسازی پیشرونده عضلانی و آوای قرآن باعث کاهش اضطراب می‌شود لذا توصیه می‌شود دانشجویان قبل از ورود به محیطهای بالینی به آوای دلنشین قرآن گوش فرادهند یا تمرینات آرامسازی پیشرونده عضلانی را انجام دهند.
واژه‌های کلیدی:
آرامسازی پیشرونده عضلانی، اضطراب، محیط بالینی، دانشجو، آوای قرآن، ذکر خدا
ص: 445
مقدمه:
یکی از نگرانی‌ها و دغدغه‌های نظام آموزشی، اضطراب دانشجویان است و تحمل آن برای اکثر دانشجویان مشکل است (2، 1). پدیده اضطراب امر جدیدی نیست و انسانها در همه اعصار و با هر فرهنگی آن را تجربه کرده‌اند (3) در این زمینه می‌نویسند اکثر دانشجویان پرستاری سالهای تحصیل در دانشکده پرستاری را بسیار تنش
ص: 446
زا بیان می‌کنند و تنش دانشجویان پرستاری منتج از مسائل مربوط به آموزش نظری و بالینی است (4). در این رابطه استفانس (1992) می‌نویسد: اضطراب خود را بصورت یک پدیده پیچیده با درجات مختلف از خفیف تا شدید نشان می‌دهد که فراگیری را دچار آسیب می‌سازد و عواملی مانند امتحانات، تهیه مقالات، تجربیات بالینی می‌تواند برای دانشجویان پرستاری اضطراب ایجاد نماید همچنین بیان می‌کند مراقبت از بیمار موجب استرس نمی‌شود بلکه تجربیات اولیه بالینی استرس‌زا بوده و تغییر مداوم محل‌های آموزش بالینی و ترس از پذیرش توسط کارکنان بیمارستان در ایجاد اضطراب دانشجو نقش دارند (5).
عالیخانی (1362) می‌نویسد عمده‌ترین منبع تنیدگی تجارب بالینی دانشجویان است که آنها را به اضطراب شدیدی دچار ساخته و در آموزش آنان اختلال ایجاد می‌نماید (6). اضطراب منجر به افت تحصیلی و در برخی موارد ترک تحصیل می‌شود (7). آدمی در یک پژوهش روی 46 دانشجوی پرستاری جهت اثبات سطوح مختلف استرس در سه زمان آموزش بالینی (قبل از تجربه بالینی، ابتدای تجربه بالینی و انتهای تجربه بالینی) به این نتیجه رسید که بالاترین سطح استرس قبل از تجربه بالینی اولیه بوده است (8). در همین رابطه پاکر بیان می‌کند که آموزش بالینی در دانشجویان پرستاری باعث اضطراب می‌شود (9). مطالعه دیگری در تأیید اضطراب حاصله از موقعیتهای بالینی توسط کلی هامر و همکارانش در یکی از مدارس پرستاری واقع در ایالات متحده انجام گرفت. هدف از این مطالعه بررسی اضطراب بالقوه‌ای که دانشجویان پرستاری از تجارب بالینی بیان می‌کنند بوده است. نتایج پژوهش نشان داد، بالاترین سطح اضطراب در ارتباط با رویارویی دانشجویان از تجربه بالینی اولیه (مقدماتی) بدون حضور مربی در محیط بالینی و انجام اشتباه، اجرای روشهای پرستاری، وسایل و امکانات موجود در بیمارستان، صحبت کردن با پزشکان، تأخیر حضور در محیط بالینی، نظارت بر کار آنان و مورد ارزیابی قرار گرفتن بود (10). لیندوپ (1991) مطالعه‌ای تحت عنوان استرس بین دانشجویان پرستاری انجام داد و هدف از این مطالعه
ص: 447
بررسی عوامل مولد اضطراب در محیط آموزش عملی و نظری بوده است. نتایج پژوهش نشان داد که اضطراب در محیط بالینی در گروه آزمون نسبت به گروه شاهد (که محیط بالینی را تجربه نمی‌کنند) افزایش می‌یابد (11). مورس جهت درمان اضطراب و جلوگیری از آن روشهای مقابله با اضطراب را مورد بررسی قرار داده و تاکید می‌کند که فرد می‌تواند به طرقی مانند اجتناب، طفره رفتن، انحراف موضوع، آماده‌سازی ذهنی، تلقی مثبت ذهنی، ورزش سبک، تن‌آرامی، موسیقی، مشاهده و ... در رفع اضطراب به خود کمک کند (7). عامل بسیار مهمی که در رفع اضطراب تاثیر دارد توکل به خدای متعال و توسل به ائمه معصومین (ع) است که در جوامع غیر اسلامی کمتر معنا پیدا می‌کند در همین رابطه مشکینی بیان می‌کند که عبادت نوعی آرامسازی است که ایجاد حالتی امن و الفت روح و دل با ذات خداوند متعال و حصول آرامش و سکون برای نفس می‌شود. در این میان ذکر وسیله برقراری رابطه معنوی با خداوند متعال است و قلب و روح را به ذات مقدس او متوجه می‌سازد. ذکر سبب توسعه بینش و معرفت به عظمت مقام ربوبی و تابش اشعه در دل است (12). یکی از ریتمهای موزون دلنشین و جذاب، آوای عرفانی قرآن است. کلام الهی با قدرت نفوذ فراوان و بی‌همتا خود چنان بر روح و جسم اثر می‌کند که گویی بعد از شنیدن آن انسان تازه متولد شده و احساس سبکی، سرزندگی و رهایی از قید و بندهای مادی می‌نماید، هراس و نگرانی از دل می‌زداید و در شنونده ایجاد آرامش می‌نماید. ذکر و ثنای خداوند سبب آرامش قلبها می‌گردد. در قرآن 260 مرتبه کلمه ذکر آمده که منظور یادآوری است (13). یکی از راههای دیگر مقابله با اضطراب تن آرامی است، مورس بیان می‌کند که تن آرامی موجب تسکین اضطراب می‌شود (7). زاهوریک بیان می‌کند تن آرامی روی سیستم عضله اسکلتی، پوست، فعالیت دستگاههای داخلی بدن، ضربان قلب، تنفس و فشارخون تاثیر دارد (14). نجاتی می‌نویسد: مکانیسم تن‌آرامی روی دستگاه عصبی و غدد داخلی تاثیر می‌گذارد (15).
ص: 448
با توجه به اثرات منفی اضطراب که به مواردی از آن قبلا اشاره شد باید گفت که بخش عمده اضطراب به فرد و تظاهرات شخصی وی ارتباط دارد. در چنین حالتی عوارض منفی ناشی از اضطراب عمدتا فرد و تا حدودی خانواده، همکلاسی و مددجویان را دچار مشکل می‌سازد. لذا خسارت آن در شخص مضطرب محدود نمی‌ماند از آنجا که دانشجوی پرستاری در زمینه حرفه‌ای خود و در موارد مشخص مثل آموزش بالینی با بیمار برخورد دارد لذا می‌تواند علاوه بر وارد ساختن لطمه به کیفیت آموزش و ارائه خدمات منجر به انجام پروسیجرهای اشتباهی و دردآور مثل رگ‌گیریهای مکرر، کنترل اشتباهی علائم حیاتی، اشتباه در دارو دادن، کاهش سرعت عمل در موارد اورژانسی(CPR) ، انتقال اضطراب خود به بیمار که درنتیجه تأثیر واکنش اضطراب القاء در بیمار مجددا دانشجوی پرستاری و یا پرستار را در بخش و یا کار مستقیم بالینی تحت تأثیر قرار می‌دهد و بر اضطراب قبلی وی خواهد افزود. همچنین منجر به عدم اعتماد بیمار می‌شود. بطوری که بیماران عصبانی می‌شوند و در بعضی موارد باعث اختلال در نظم بخش می‌شوند و در نهایت این اضطراب و عدم اطمینان به کل بیماران انتقال داده می‌شود و منجر به آسیب جسمی و روحی به بیماران و صدمه به شغل پرستاری می‌شود (6).
با در نظر گرفتن شیوه و کیفیت آموزش پرستاری و نیز زمینه مستعد برای ایجاد اضطراب در دانشجویان و پیامدهای منفی ناشی از آن از جمله تأثیر متقابل لازم است در درجه اول با شناخت کیفیت و درجه اضطراب به گروه دانشجویان پرستاری آموزش خاصی داده شود و برای مواجهه با وضعیت اضطرابها از قبل آمادگی پیدا کند. همچنین با توجه به تجربیات پژوهشگر، همیشه شاهد این مسئله بوده که دانشجویان قبل از ورود به محیط های بالینی دچار اضطراب شدید، ترس و وحشت شده مداوما سؤال‌های ناشناخته در ذهن دارند که موجب اضطراب آنان گردیده است و چند روز اول کارورزی دانشجویان به دلیل اضطراب بالا بطور مکرر با پرسنل بخش و بیماران تنش دارند و راغب به انجام کارورزی
ص: 449
نمی‌باشند. لذا پژوهشگر بر آن شد تحقیقی تحت عنوان مقایسه تاثیر آرامسازی پیشرونده عضلانی و آوای قرآن، ذکر خدا، بر سطح اضطراب آشکار دانشجویان پرستاری در بدو ورود به کارآموزی انجام دهد و فصل روشنتری را در آموزش پرستاری منطبق با واقعیت های بالینی به مطالعه بگذارد.
روش بررسی:
این پژوهش یک تحقیق کارآزمایی بالینی از نوعclinical Matched Randomized Trail است. جامعه پژوهش شامل: 60 دانشجوی پرستاری است که در دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد مشغول تحصیل بودند، دوره‌های آرامسازی پیشرونده عضلانی را نگذرانده، در پژوهش مشابه شرکت نداشتند، دارای بیماری روانی نبودند، داروی موثر بر اضطراب مصرف نمی‌کردند و به صورت داوطلب تمایل به شرکت در پژوهش را داشتند. ابتدا از نظر سن، جنس، سال تحصیلی، استفاده از خوابگاه و معدل مشابه‌سازی شدند. سپس، به صورت نمونه‌گیری آسان انتخاب و بطور تصادفی به سه گروه مورد و شاهد تقسیم شدند. ابزار گردآوری داده‌ها در این پژوهش پرسشنامه که شامل سه بخش بود: قسمت اول پرسشنامه خصوصیات فردی و بیماری از قبیل: تحصیلات پدر و مادر، محل سکونت، وضعیت اقتصادی، میزان علاقمندی به حرفه پرستاری و ... می‌باشد. قسمت دوم پرسشنامه شامل آزمون اضطراب اشپیلبرگر است که این پرسشنامه شامل 20 سوال می‌باشد که دارای پایین‌ترین نمره اضطراب (20) و بالاترین نمره اضطراب (80) می‌باشد که توسط این پرسشنامه اضطراب بیمار قبل و بعد از مداخله سنجش می‌شد.
قسمت سوم پرسشنامه شاخصهای فیزیولوژیکی (فشارخون، تنفس، نبض، درجه حرارت) بود.
آزمون پرسشنامه اضطراب آشکار اشپیلبرگر و کنترل شاخصهای فیزیولوژیکی (فشار خون، تنفس، نبض، درجه حرارت) در هر سه گروه دو هفته قبل از ورود به محیط بالینی بعمل می‌آید. سپس طی یک جلسه 45 دقیقه‌ای آرامسازی پیشرونده عضلانی توسط
ص: 450
مجموعه مقالات قرآن و طب ج3 499
پژوهشگر و کارشناس این روش از طریق پرسش و پاسخ و نمایش به گروه آزمون آموزش داده شد. متعاقبا به مدت دو هفته روزی سه بار (یک‌بار همراه پژوهشگر و دوبار به تنهایی در منزل) تمرین آرامسازی پیشرونده عضلانی انجام گرفت و گروه دوم روزی 10 دقیقه به مدت دو هفته به تلاوت سوره‌های الرحمن یا مریم با صوت عبد الباسط همراه با ذکر یا الرحم الراحمین و صلوات پرداخت (20). پس از دو هفته روز ورود به محیط بالینی نیز مجددا از گروهای آزمون و کنترل در کلاس جداگانه تست اضطراب آشکار اشپیلبرگر و کنترل شاخصهای فیزیولوژی (فشارخون، تنفس، نبض، درجه حرارت) به عمل آمد.
اعتبار علمی ابزار از طریق محتوا تعیین گردید جهت اعتماد و اعتبار علمی فرم تست اضطراب اشپیل برگر مهرام (1373) در هنجارهایی آزمون اضطراب اشپیل برگر در شهر مشهد که روی 600 نفر پژوهش انجام داد، پایایی تست مذکور را از طریق فرمول آلفا کرانباخ روی جامعه هنجار محاسبه نمود میزان آن 9452/ 0 همچنین برای گروه ملاک نیز بصورت مجزا این پایایی را محاسبه کرد که میزان آن برابر با 9418/ 0 بدست آمد. پایایی آزمون به‌عنوان نسبت واریانس نمرات حقیقی به واریانس نمرات مشاهده شده در حد قابل قبول و بالایی است (پایایی بدست آمده در حد بسیار بالا قبول 95/ 0 می‌باشد) (11). در ارتباط با روایی تست مذکور مقایسه میانگین اضطراب‌های جامعه هنجار ملاک در تمامی گروههای سنی در دو سطح 5 خ و 1 خ معنی‌دار بدست آمد که حاکی از وجود روایی آزمون در سنجش اضطراب می‌باشد. درنتیجه روایی آزمون در تمامی ابعادی که مورد سنجش قرار می‌دهد تأیید گردیده است. جهت اعتماد علمی دستگاه فشارسنج، گوشی، دماسنج، از یک نوع که معتبر بوده و به منظور صحت قبلا کنترل گردید، استفاده شد و در هر دو نوبت مورد استفاده قرار گرفت جهت تجزیه و تحلیل داده، از آزمونT و کای اسکور و برای آنالیز اطلاعات از نرم‌افزارSPSS استفاده شد.
ص: 451
نتایج:
اشاره
یافته‌های مطالعه در دو گروه آوای قرآن و آرامسازی پیشرونده عضلانی دانشجویان بیانگر آن است که اکثریت واحدهای مورد پژوهش در دو گروه (85 خ) مونث و اکثریت واحدهای مورد پژوهش در گروه آوای قرآن (85 خ) و در گروه آرامسازی پیشرونده عضلانی (90 خ) مجرد بودند و در گروه شاهد 90 خ مونث و 3/ 77 خ مجرد بودند. میانگین سنی اکثریت دانشجویان در هر دو گروه مورد و شاهد در دامنه 21 تا 24 سال با میانگین 5/ 22 سال بود. از نظر معدل سالهای قبلی با استفاده از آزمونt تفاوتی در سه گروه دیده نشد از نظر علاقه به حرفه پرستاری و رتبه تولد تفاوت آماری معنی‌داری بین آنها دیده نشد (جدول 1). اعضاء خانواده در گروه شاهد 5/ 54 خ بیشتر از 7 نفر بودند. 3/ 77 خ خوابگاهی بودند، 5/ 45 خ به پرستاری علاقه داشتند. از نظر میانگین شاخصهای فیزیولوژیکی دانشجویان مورد و شاهد قبل از مطالعه آزمونt تفاوت معنی‌دار نشان نداده است. ولی آزمونt نشان داد که بین نبض و فشارخون در گروه آوای قرآن و بین نبض و فشارخون و تنفس در گروه آرامسازی پیشرونده عضلانی قبل و بعد از مطالعه تفاوت آماری معنی‌دار وجود دارد(p >50) ولی در گروه شاهد تفاوتی دیده نشد (جدول 2). همچنین نتایج نشان داد که میانگین نمرات اضطراب قبل از مطالعه آوای قرآن و آموزش آرامسازی پیشرونده عضلانی دارای اختلاف آماری معنی‌دار نمی‌باشند. ولی میانگین نمرات اضطراب آشکار در دو گروه بعد از مطالعه به‌طور معنی‌دار دارای اختلاف آماری می‌باشند(P >0 /50) و اضطراب کاهش نشان داده است. (جدول 3). ولی در گروه شاهد هیچ‌گونه اختلاف آماری معنی‌داری دیده نشد.
ص: 452
جدول: 1 توزیع فراوانی ویژگیهای دموگرافیک در گروه مورد
ص: 453
جدول 2: آزمونt ، مقایسه میانگین شاخصهای فیزیولوژیکی دانشجویان مورد و شاهد قبل و بعد از مطالعه
بحث و نتیجه‌گیری:
در این مطالعه که یک تحقیق کارآزمایی بالینی از نوعclinical Matched Randomized Trail است در 3 گروه 20 نفری از فراگیران رشته پرستاری دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد انجام گرفت و در آن تأثیر آوای قرآن، ذکر خدا و آرامسازی پیشرونده عضلانی در میزان اضطراب آشکار دانشجویان پرستاری قبل از ورود به محیط بالینی بررسی شد.
نتایج آزمون‌های آماری نشان داد که گروه مورد و شاهد از نظر معدل تحصیلی، سن و جنس همگون بودند و از نظر رتبه تولد، شغل مادر و میزان علاقه به حرفه پرستاری اختلاف معنی‌داری با یکدیگر نداشتند (15، 16). میانگین شاخصهای فیزیولوژیکی (فشار سیستولیک،
ص: 454
دیاستولیک، نبض، تنفس و درجه حرارت) دانشجویان قبل از مطالعه به هم نزدیک و تفاوت چندانی باهم ندارند. آزمونt نیز در هیچیک از موارد تفاوت معنی‌دار نشان نداده است.
همچنین نتایج پژوهش احمدنژاد نشان داد که میانگین شاخصهای فیزیولوژیکی (فشار سیستولیک، دیاستولیک، نبض، تنفس و درجه حرارت) دانشجویان قبل از مطالعه دارای تفاوت آماری معنی‌دار نیست (15). نتایج مطالعات فوق مشابه می‌باشد. همچنین میانگین شاخصهای فیزیولوژیکی (فشارسیستولیک، دیاستولیک، تنفس و درجه حرارت) دانشجویان شاهد بعد از مطالعه تفاوت باهم دارند و آزمونt نشان داد که بین نبض و فشارخون در گروه آوای قرآن و بین نبض و فشارخون و تنفس در گروه آرامسازی پیشرونده عضلانی قبل و بعد از مطالعه تفاوت آماری معنی‌دار وجود دارد(p >50) . نتایج مطالعه بصام‌پور نشان داد که فشارخون دیاستول، نبض و تنفس بیماران بعد از تمرینات تن‌آرامی کاهش یافت. هالووی در تحقیقی مشابه بر روی بیماران مبتلاء به بیماران مبتلا به نارسایی قلبی کلاس 3 نشان داد که علایم حیاتی بیماران بعد از روش تجسم و تلقین بطور قابل توجهی کاهش یافته است (18، 17). همچنین نتایج پژوهش احمدنژاد نشان داد که میانگین شاخصهای فیزیولوژیکی (فشار سیستولیک، دیاستولیک، نبض، تنفس و درجه حرارت) دانشجویان شاهد قبل و بعد از مطالعه دارای ارتباط آماری معنی‌دار است و در گروه شاهد شاخصهای فیزیولوژیکی افزایش پیدا کرده است. دلیل اختلاف می‌تواند به دلیل جامعه و محیط پژوهش باشد. بطوری که در مطالعه بصام‌پور و هالووی جامعه پژوهش بیماران قلبی بودند (15، 17، 18). همچنین نتایج نشان داد که میانگین نمرات اضطراب قبل از مطالعه آوای قرآن و آموزش آرامسازی پیشرونده عضلانی دارای اختلاف آماری معنی‌دار نمی‌باشند. ولی میانگین نمرات اضطراب آشکار در دو گروه بعد از مطالعه به طور معنی‌دار دارای اختلاف آماری می‌باشند(P >0 /50) و اضطراب کاهش نشان داده است. در این صورت می‌توان ادعا نمود که گوش دادن به آوای قرآن و ذکر خدا و آموزش آرامسازی پیشرونده عضلانی هر دو باعث کاهش اضطراب آشکار دانشجویان شده است.
در مطالعه‌ای که هروی کریموی و همکاران،Decro و همکاران،courge و
ص: 455 Stephan, Godbey
وCrocher Cerozdler انجام دادند به نتایج مشابه دست یافتند (22- 20، 18، 16). یکی از نتایج جالب توجه این بود که دانشجویان بیان می‌کردند از زمانی که به آوای قرآن گوش می‌دهند و به ذکر خدا می‌پردازند شاداب‌تر شده‌اند. در کارهای گروهی بهتر مشارکت می‌کنند و علاقه به زندگی در آنها افزایش پیدا کرده است. همچنین آنها ذکر می‌کردند با توجه به اینکه گوش دادن به آوای قرآن و ذکر خدا نیاز به مکان و زمان خاصی ندارد آرامی استفاده از این روش جهت کاهش اضطراب نسبت به تن‌آرامی راحت‌تر است.
در این رابطه آدمی (1997)، طی مطالعه‌ای، جستجوی طولی را در یکی از شهرهای سرزمین فلسطین اشغالی تحت عنوان استرس دانشجویان پرستاری در جریان اولین تجربه بالینی انجام داد. در این مطالعه هدف درک، تشخیص و علت استرس دانشجویان در تجربیات اولیه بالینی در فضای بیمارستان بود. نتایج پژوهش نشان داد دانشجویان استرس کمتری را در مورد دانش و آگاهی، وسایل و منابع ناکافی و درد بیمار در پایان تجربه بالینی نسبت به آغاز تجربه بالینی نشان داده‌اند (8).
لیندوپ مطالعه‌ای تحت عنوان استرس بین دانشجویان پرستاری انجام داد و هدف از این مطالعه بررسی عوامل مولد اضطراب در محیط آموزش عملی و نظری بوده است. نتایج پژوهش نشان داد که اضطراب در محیط بالینی در گروه آزمون نسبت به گروه شاهد (که محیط بالینی را تجربه نمی‌کنند) افزایش می‌یابد (11).
نتایج تحقیق حاضر با دو تحقیق انجام شده همخوانی دارد. براساس تحقیقات انجام شده موثرترین روش درمانی اختلالات روان‌تنی از جمله اضطراب آرامسازی پیشرونده عضلانی و گوش دادن به آوای قرآن ذکر خدا می‌باشد 23، 21، 20، 19، 16، (13). علاوه بر این آرامسازی پیشرونده عضلانی منجر به تولید مواد شیمیایی طبیعی می‌شود که این مواد منجر به ترمیم ضایعات سلولی و دفع سموم می‌شوند. همچنین با تقویت قوای روحی و روانی و افزایش اعتماد به نفس باعث افزایش بازدهی و بیداری استعدادهای درونی و افزایش قدرت تعقل و خلاقیت می‌شود (15). بنابراین آموزش مقابله با استرس و مهارتهای
ص: 456
آرامسازی پیشرونده عضلانی برای دانشجویان مخصوصا دانشجویان پرستاری امری ضروری است. زیرا کاهش اضطراب منجر به افزایش تمرکز و حافظه، افزایش یادگیری، تسهیل مطالعه و احساس خوب جسمی و روانی در دانشجویان می‌شود (9 هریوی) با توجه به تجربیات پژوهشگر دانشجویان قبل از ورود به محیطهای بالینی دچار اضطراب شدید، ترس و وحشت شده مداوما سئوالهای ناشناخته در ذهن دارند که موجب اضطراب آنان گردیده است و چند روز اول کارورزی دانشجویان به دلیل اضطراب بالا راغب به انجام کارورزی نمی‌باشند. بنابراین پیشنهاد می‌شود به دانشجویان توصیه شود به آوای قرآن گوش بدهند و ذکر خدا را از یاد نبرند همچنین تمرینات آرامسازی پیشرونده عضلانی در برنامه درسی دانشجویان گذاشته شود و دانشجویان قبل از ورود به بخش این تمرینات را انجام دهند تا مهارتهای انطباقی در دانشجویان افزایش پیدا کند و بهتر بتوانند مهارتهای بالینی را یاد بگیرند. مطالعه حاضر می‌تواند فصل روشنتری را در آموزش پرستاری منطبق با واقعیت‌های بالینی به مطالعه بگذارد.
نتیجه‌گیری:
با توجه به اثرات منفی اضطراب که به مواردی از آن قبلا اشاره شد باید گفت که بخش عمده اضطراب به فرد و تظاهرات شخصی وی ارتباط دارد. در چنین حالتی عوارض منفی ناشی از اضطراب عمدتا فرد و تا حدودی خانواده، همکلاسی و مددجویان را دچار مشکل می‌سازد لذا خسارت آن در شخص مضطرب محدود نمی‌ماند از آنجا که دانشجوی پرستاری در زمینه حرفه‌ای خود و در موارد مشخص مثل آموزش بالینی با بیمار برخورد دارد لذا می‌تواند علاوه بر وارد ساختن لطمه به کیفیت آموزش و ارائه خدمات اضطراب خود را با توجه به تأثیر متقابل به بیمار نیز منتقل سازد درنتیجه این تأثیر واکنش اضطراب القاء در بیمار مجددا دانشجوی پرستاری و یا پرستار را در بخش و یا کار مستقیم بالینی تحت تأثیر قرار می‌دهد و بر اضطراب قبلی وی خواهد افزود. با در نظر گرفتن شیوه و کیفیت آموزش پرستاری و نیز زمینه مستعد برای ایجاد اضطراب در دانشجویان و پیامدهای منفی ناشی از آن از جمله تأثیر متقابل لازم است در درجه اول با شناخت کیفیت و درجه اضطراب به گروه دانشجویان پرستاری آموزش خاصی داده شود
ص: 457
و برای مواجهه با وضعیت اضطرابها از قبل آمادگی پیدا کند. با توجه به اینکه نتایج نشان داد آوای قرآن، ذکر خدا و تمرینات آرامسازی پیشرونده عضلانی باعث کاهش اضطراب می‌شود لذا توصیه می‌شود دانشجویان قبل از ورود به محیطهای بالینی این تمرینات را انجام دهند.
تقدیر و تشکر:
بدین‌وسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد به دلیل تصویب این طرح پژوهشی تقدیر و تشکر می‌کنم.
منابع:
6- عالیخانی، مریم. بررسی و تعیین انواع فعالیتهای بالینی که دانشجویان لیسانس پرستاری برحسب درک فردی خود عنوان تجارب بالینی و تنیدگی خود قلمداد می‌کنند. پایان‌نامه فوق‌لیسانس دانشکده پرستاری مامائی، مرکز پزشکی ایران، بهمن 1363.
ص: 458
11- مهرام بهروز. هنجارهای آزمون اضطراب اشپیلبرگرد در مشهد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد سنجش و اندازه‌گیری در روانشناسی دانشگاه علامه طباطبایی، 1373.
12- مشکینی، علی. مصباح المنیر. قم: یاسر، بهار، 1361.
13- واعظی، احمد. کاظم‌زاده عطوفی، مهرداد. نقش نیایش در سلامت روانی. طب و تزکیه. شماره 17، 1374 ..
15- احمدنژاد آبکنار سرور. بررسی تاثیر آموزش تن‌آرامی بر سطح اضطراب آشکار دانشجویان سال اول در بدو ورود به محیط بالینی در دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی تهران 1377. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، 1377.
ص: 460
چگونگی تاثیر اعتقادات مذهبی بر سلامت روان
اشاره
فرخ روح جلیلی «1»
چکیده
هدف از مقاله حاضر بررسی چگونگی تاثیر اعتقادات مذهبی بر حفظ سلامت روان و پیشگیری از بیماریهای روانی می‌باشد. اعتقادات مذهبی به‌عنوان یک فرهنگ به طرق ذیل بر شیوه زندگی انسان تاثیرگذار است: 1- ایجاد مفهوم خود یا خویشتن‌پنداره، یعنی اعتقاد فرد به اینکه من که هستم.
2- شکل‌گیری خودآرمانی یعنی اعتقاد فرد به اینکه «من چه باید باشم» یا «مجبورم چه باشم تا جایی در میان مردم داشته باشم»
3- ایجاد تصویری از جهان یعنی اعتقاد فرد درباره اطرافیان و محیط پیرامونش
4- تکوین اعتقادات اخلاقی یعنی مجموعه چیزهایی که فرد درست یا نادرست می‌داند. (شفیع‌آبادی، ناصری،، 1365 نقل از حسینی، 1371)
مذهب به‌عنوان فلسفه زندگی به‌طور عمیقی بر شناخت انسان در زمینه نحوه تفسیر جهان و معنای حوادث زندگی، کنترل احساسات و ارائه دستوراتی برای حفظ سلامتی تاثیر شگرفی دارد.
در پژوهش حاضر تاثیر اعتقادات مذهبی بر سلامت روان به روش کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که مذهب به‌عنوان یک فرهنگ، نظریه روانشناختی و مهمتر از همه فلسفه زندگی، تاثیرات عمده‌ای بر سلامت روان دارد. اعتقادات مذهبی همچنین از طریق ایجاد یکپارچگی شخصیت و اعتقاد به مالکیت مطلق خداوند باعث مقاومت در مقابل فشارهای روانی می‌گردد. که در مقاله به تفصیل شرح داده شده است.
______________________________
(1). کارشناس ارشد روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی. Email: farokhro jalili I yahoo. com ص: 461
واژه‌های کلیدی:
اعتقادات مذهبی، سلامت روان
مقدمه:
هدف عمده ادیان الهی کمک به بهزیستی و هدایت انسان به سمت رشد و کمال و جلوگیری از بروز خطا و انحراف در جوامع انسانی است. آموزشهای الهی شامل کلیه اصول مربوط به خداشناسی، خودشناسی، کنترل نفس، سلامت فرد، خانواده، جامعه، سلامت جسمی و روانی افراد و بسیاری از موضوعات دیگر است که تک‌تک ابعاد زندگی انسان را در بر دارد. اگر انسان با توسل به پروردگار و اعتقادات مذهبی بتواند در شرایط سخت و مشکلات و هیجانات، تعادل روحی خویش را حفظ نماید از بیماری روانی در امان خواهد بود. در واقع باورها و اعتقادات مذهبی می‌توانند، مانند مکانیسمهای انطباقی باعث سازگاری انسان در شرایط نامطلوب گردند.
آلپورت ویونگ (1933) هر دو مذهب را عامل سودمندی برای سلامت روانی می‌دانند. با توجه به نقش مذهب در پاسخگویی نیازهای انسان و رشد شخصیت متعادل، اعتقادات مذهبی در جوامع امروزی به‌عنوان تأمین‌کننده بهداشت روانی باید مورد توجه قرار گیرد. (جلالی طهرانی، 1369)
مدل شناختی ارتباط مذهب و سلامتی:
اشاره
این مدل، مذهب را به‌عنوان فلسفه زندگی که یک طرح شناختی است و به‌طور عمیقی بر سایر شناختها نفوذ دارد نشان می‌دهد. برطبق مدل پیشنهادی مذهب از طرق زیر بر سلامت تاثیر دارد:
1- تاثیر بر نحوه تفسیر جهان و معنای حوادث زندگی:
الف: تفسیر حوادث در طرحی بزرگتر و در نظر گرفتن آن در یک مجموعه کلی زمانی و مکانی
ب: درک غیر تصادفی بودن حوادث
ج: حوادث به‌عنوان عاملی در رشد شخصی
2- کنترل احساسات شامل ارزیابی از خود و بدبینی و خوش‌بینی
ص: 462
3- ارائه دستوراتی برای حفظ سلامتی، بهبود آن یا افزایش طول عمر. در زیر بخشهای مختلف مدل به‌طور اجمال شرح داده می‌شود.
1- تاثیر بر نحوه تفسیر جهان و معنای حوادث زندگی
: مذهب علاوه بر تجویز دستوراتی برای حفظ سلامتی با بکارگیری عوامل شناختی (میانجی‌های شناختی) مثل معنای عمیق بخشیدن به حوادث زندگی و اعتماد و اطمینان برای تفسیر محیط اجتماعی باعث حفظ سلامتی عصبی- روانی می‌گردد. پس مذهب از دو طریق بر سلامتی تأثیر دارد:
اول از طریق توصیه‌های ویژه برای حفظ سلامتی و دوم از طریق ارائه شناختهای حمایتی برای ارزیابی و تفسیر استرس (ولری و لوریا، «1» 1995).
ملنتوس «2» (1992) دریافت که مذهب با توانایی یافتن مفهوم در یک رخداد منفی زندگی مانند مرگ فرزند ارتباط دارد. این توانایی ذهنی، سازگاری را افزایش می‌دهد (نقل از ولری و لوریا، 1995).
یک طریقه ارائه مفهوم توسط مذهب این است که رخداد استرس‌زا را در یک طرح و یا هدف کلی تفسیر می‌کند مثلا خانواده قربانیان تصادف، تصادف را خواست خدا می‌دانند. (بالمن و ورتمن 1977، تیلر 1983 «3» نقل از ولری و لوریا، 1995)
مذاهب شرقی اعتقاد دارند که حوادث استرس‌زا جزئی از طرح جهانی و قسمتی از ارتباطات کارمیک «4» زندگیهای گذشته نامحدود می‌باشند (راماوامی و شیک (1) 1989 نقل از ولری و لوریا، 1995).
______________________________
(1).Valerie Laurie .
(2).Melntosh .
(3).Balman Wortman ,Taylor .
(4).Karmic .
ص: 463
این تعبیرات به فرد کمک می‌کند که بر مسائل چیره شود ضمنا جستجوی معنا باعث می‌شود انسان دریابد حوادث اتفاقی نیستند بلکه قدرت بزرگتری بنام خداوند دست‌اندرکار است.
رشد شخصی: برخی مردم در هنگام یک رخداد در پاسخ به این سوال خود که چرا این حادثه برای من رخ داده است. با خود می‌گویند این یک امتحان است که باعث قویتر شدن و مقاومت من می‌گردد.
2- کنترل احساسات:
اشاره
تحقیقات نشان می‌دهد که عقاید کنترلی بر تجربیات جسمی می‌تواند اثر بگذارد در این مطالعات استراتژیهای شناختی برای کاهش درد شامل تصور، حواس پرتی، با خود حرف زدن و توجه انتخابی است. (لانگر، جانیس و ولفر 1975 «2» نقل از ولری و لوریا، 1995). دعا تا حدی مانند این استراتژیها عمل می‌کند. عملکرد افراد در این استراتژیها باعث می‌شود فکر افراد باز شده، مشکل حل شود و احساس ناراحتی جسمانی کاهش یابد (راماوامی و شیک، 1989 نقل از ولری و لوریا 1995). در موقع دعا کردن آدمی احساس می‌کند که شریک غمی دارد و با او درد دل می‌کند و احساسی به او دست می‌دهد که با گوش دل می‌شنود که می‌گوید «بتو کمک خواهم کرد، این ندای ملکوتی و آسمانی است که انسان را پشت‌گرم می‌نماید و این امید باعث پیدایش نیرویی در انسان می‌شود که سبب کامیابی و موفقیت او را فراهم می‌سازد. گاهی اوقات آدمی نمی‌تواند اسرار زندگی خود را با کسی بگوید. اما هرچه بخواهد می‌تواند بدرگاه معبود خود اظهار داشته با او راز و نیاز کند (صانعی، 1350).
- خوش‌بینی و بدبینی:
عقاید مذهبی باعث خوش‌بینی نسبت به حوادث و درنتیجه امیدواری می‌گردد مثلا در آموزشهای مذهبی بیان می‌شود: شما درخواست کنید آن به شما داده خواهد شد، جستجو کنید، بدست خواهید آورد. در بزنید در بروی شما باز خواهد شد.
______________________________
(2).Ramawami sheikh .
(3).Langer Janis wolfer .
ص: 464
چنین عقایدی برای فرد مسیحی باعث افزایش خوش‌بینی می‌گردد و این عقیده به امید منته می‌شود و فکر آینده‌ای روشن را مجسم می‌سازد
- تضعیف یا تقویت خود:
عقاید مذهبی از طریق مهم شمردن برخی صفات کلیدی باعث می‌شود فرد در هنگام مقایسه خود با دیگر افراد، خود را یک فرد مثبت و موثر یا منفی و بدون قدرت ببیند نقطه‌نظر فرد درباره موقعیت خود در جهان، ارتباط خود با موجودی مقدس می‌تواند بر ارزیابی خود تأثیرگذارد (پارگامنت «1» 1990 نقل از ولری و لوریا 1995).
تاثیر مکتب اسلام به‌عنوان یک فرهنگ:
اشاره
مکتب اسلام نیز به‌عنوان فرهنگ توحیدی با توجه به دارا بودن کاملترین موازین و دستورات که ریشه در فطرت دارد، تأثیر به‌سزایی بر شکل‌گیری شخصیت دارد (حسینی، 1371) به‌طور کلی نقش فرهنگ بر رفتار انسان را به هیچ وجه نمی‌توان نادیده گرفت ارتباط بین فرهنگ و شخصیت افراد به حدی است که بعضی از روانشناسان اجتماعی ادعا می‌کنند که جدا کردن آن دو، تقسیم و تفکیک نادرستی است. از سوی دیگر می‌توان گفت که شخصیت بر اثر جریان فرهنگی شدن به وجود می‌آید (کلاین‌برگ، ترجمه کاردان، 1349، نقل از حسینی، 1371). مذهب به‌عنوان یک عامل اجتماعی در شکل‌گیری شخصیت نقش دارد (نوربالا، 1371).
یونگ «2» 1933 در کارهای روان‌درمانی‌اش دریافت که دیدگاه مذهبی می‌تواند تاثیر شگرفی بر معنی بخشیدن و یکپارچگی شخصیت داشته باشد. مذهب اسلام وابسته به ایده یکپارچگی یا وحدت است. همان‌طوری که خداوند به‌عنوان یک خالق در نظر گرفته می‌شود، مخلوق او نیز به‌عنوان یک سیستم یکپارچه، با عناصری که یکپارچگی درونی دارند، در نظر گرفته می‌شود توانایی مذهب در یکپارچه نمودن زندگی از طریق تأثیر بر جنبه‌های زیادی از آن بوسیله هومانز «3» (1968) مورد تأکید قرار گرفت (نقل از جلالی طهرانی، 1369).
______________________________
(1).Pargament .
(2).Jung .
(3).Homans .
ص: 465
همانطور که خدای قسمت‌پذیر نیست و یکی است محل معرفت او هم یکی می‌باشد و قسمت نمی‌پذیرد و معرفت خداوند در چیزی یگانه و قسمت‌ناپذیر فرود می‌آید (غزالی 507 ه". ق).
زندگی مذهبی به‌عنوان یک شیوه زندگی نیز بر شخصیت اعمال نفوذ دارد. شیوه زندگی عملا بر تفکر، احساسات، ادراکات، رؤیاها و سایر فرآیندهای روانی فرد اثر می‌گذارد. آدلر معتقد است که تمام رفتار فرد از شیوه زندگی او منشاء می‌گیرد و آنچه را درخور شیوه زندگیش می‌باشد درک می‌کند، می‌آموزد و حفظ می‌کند. اعتقادات مربوط به شیوه زندگی به چهار گروه تقسیم می‌شوند:
1- مفهوم خود یا خویشتن‌پنداره، یعنی اعتقاد فرد به اینکه من که هستم.
2- خودآرمانی یعنی اعتقاد فرد به اینکه «من چه باید باشم» یا «مجبورم چه باشم تا جایی در میان مردم داشته باشم»
3- تصویری از جهان یعنی اعتقاد فرد درباره اطرافیان و محیط پیرامونش
4- اعتقادات اخلاقی یعنی مجموعه چیزهایی که فرد درست یا نادرست می‌داند (شفیع‌آبادی، ناصری،، 1365 نقل از حسینی، 1371).
اعتقاد به مالکیت مطلق خداوند و تحمل تلخکامیها:
فردی که هر چیزی را ملک مطلق خدای سبحان می‌داند و می‌داند هیچ‌کس در ملک او شریک نیست برای خودش ملک و حقی نسبت به هیچ‌چیز قائل نخواهد شد تا در این زمینه ترسناک یا اندوهگین شود (طباطبایی، ترجمه موسوی همدانی، 1363).
در فرهنگ اسلامی، تلخکامیها گاهی با دعوت به استقامت و زمانی با تسلیم در برابر رضای حق و نیز نگرش اسلام به حقیقت بلا به آسانی تحمل می‌شوند، بنده خدا که خود را در هاله‌ای از لطف پروردگار رحمن و رحیم محصور می‌بیند و او را همواره به خویش نزدیک و حتی به تعبیر قرآن از رگ گردن به خود نزدیکتری می‌شناسد هیچ‌گاه خود را بی‌پناه نمی‌یابد (اصفهانی، 1366).
ص: 466
تاثیر نماز بر سلامت روان:
انسان در نماز- البته درصورتی‌که به‌طور صحیح و شایسته برگزار شود- از همه اشتغالات و مشکلات دنیا رو برمی‌گرداند و به هیچ‌چیز، جز خدا و آیات قرآن که در نماز بر زبان می‌آورد، فکر نمی‌کند. همین روی‌گردانی کامل از مشکلات زندگی و نیندیشیدن به آنها در اثنای نماز، باعث ایجاد حالتی از آرامسازی کامل و آرامش روان در انسان می‌شود. این حالت آرامش روانی ناشی از نماز، از نظر درمانی تاثیر بسزایی در کاهش شدت تنشهای عصبی ناشی از فشار زندگی روزانه و پایین آوردن حالت اضطراب دارد. انسان معمولا در حالت تمدد اعصاب پس از نماز، امور یا موارد اضطراب برانگیز را به یاد می‌آورد. اقتران حالت تمدد اعصاب با موارد اضطراب‌انگیز یا بیاد آوردن آن، در نهایت باعث ایجاد رابطه‌های شرطی تازه میان عوامل اضطراب‌انگیز و حالت تمدد اعصاب ناشی از نماز می‌گردد و این همان روشی است که روان درمانگران رفتارگرا به نام «درمان از طریق آرامسازی» یا «درمان از طریق کاهش حساسیت انفعالی» برای درمان اضطراب بکار می‌گیرند. (نجاتی، ترجمه عرب، 1367)
تاثیر عرفان بر سلامت روان:
کنترل پدیده رفتار مبتنی بر نوع تفکری است که بر انسان حاکم است، هر چقدر میزان این بصیرت و معرفت وسیع‌تر، انتزاعی‌تر و دارای ابعاد متنوع تری باشد، حصول اطلاعات در نظام فکری وسیع‌تر خواهد بود و تفسیرهای مبتنی بر این الگوی تفکر کامل‌تر، معقولانه‌تر و نجات‌بخش‌تر است و همین محدوداندیشی است که رفتارها را خام و بسته و یک‌بعدی متجلی می‌سازد که متخصص آنها را بیمار روانی می‌نامد. فردی که جریانی از پردازش اطلاعات بیمارگونه از یک محرک خارجی را داراست مراتب زیر در وی حاکمیت دارد:
1- استنباط اختیاری «1»
2- تعمیم بیش از حد «2»
______________________________
(1).Arbitrary Inference .
(2).Over generalization .
ص: 467
3- بزرگ‌انگاری و کوچک‌انگاری «1»
4- شخص‌سازی «2»
5- تفکر قطبی یا مبتنی بر اصل همه یا هیچ «3»
با پدیده عرفان واضح است که می‌توان در کلیه حرکت‌های فوق اثر گذاشته و نظام فکری را به جهت مثبت‌تر، کامل‌تر، وسیع‌تر و در انتها انتزاعی‌تر سوق داد (بینا، 1371) یکی از چیزهایی که در روانشناسی ثابت شده این است که حالتهای عرفانی در روحیه کسانی که بدان حالتها نایل می‌شوند استحکام و نیرویی شگفت ایجاد می‌کند. (جیمز، 1902)
بحث و نتیجه‌گیری:
انسان در سراسر زندگی در معرض تنشها، ناکامیها و استرسها قرار دارد فرد با اعتقاد به کل‌نگری و جامعیت دستورات الهی خصوصا رهنمودهای اسلامی از جمله، انجام وظایف بندگی خدا، آموزشهای هماهنگ با فطرت، توکل، ذکر، تمرین و آموزش روشهای خودسازی بخوبی می‌تواند با پیامدهای استرس مقابله کند. انسان همیشه با استرسهای حاصل از تفاوت بین نیازها و ناتوانی خود در تأمین نیازها و موانع و محدودیتهای موجود در محیط جهت رفع آنها، مواجه است و انسان در هر لحظه بواسطه خواسته‌ها و عدم امکان تأمین آنها در تنش بوده است (اصفهانی، 1374).
مذهب به‌عنوان یک فرهنگ و نظریه روانشناختی تاثیرات عمده‌ای بر سلامت روان دارد انسان با اعتقاد به اصل توحید، و پذیرش وحدانیت در مخلوقات، به یکپارچگی شخصیت دستیافته و از بسیاری مشکلات روحی در امان می‌ماند. انسان مؤمن با اعتقاد به خداوند به‌عنوان ناظر، حامی، قادر و مالک مطلق ناملایمات را با امید به فضل خداوند و رضا بودن به رضای او تسلیم در برابر امرش و انجام فرائض دینی تحمل نموده و اضطرابش کاهش می‌یابد.
پیشنهادها:
______________________________
(1).Magnification Minimization .
(2).Dersonalization .
(3).Pichotomous Thinking .
ص: 468
1- ارتقاء و تعمیق اعتقادات مذهبی در جامعه
2- توجه به اهداف حیطه عاطفی در آموزشهای دینی (نشاط معنوی)
3- افزایش آگاهی عمومی در زمینه نقش اعتقادات مذهبی در سلامت روان انسان
4- توجه به اعتقادات مذهبی به‌عنوان یک فرهنگ و نظریه روانشناختی
5- بکارگیری دستورات مذهبی در تمامی جنبه‌های زندگی
6- انجام تحقیقات بیشتر به روشهای مختلف در زمینه اعتقادات مذهبی
ص: 469
منابع:
1- اصفهانی، محمد مهدی (1374)، بهره‌گیری از برخی رهنمودهای اسلامی، مجله اندیشه و رفتار، تهران، سال اول، شماره 4.
2- بینا، مهدی، (1371)، بعضی از جنبه‌های عرفان در نظام روان‌درمانی، دارو و درمان، سال 10، شماره 109
3- جلالی طهرانی، سید محمد محسن، (1369)، تئوری شخصیت از دیدگاه گوردون آلپورت، جزوه درسی دانشگاه مشهد.
4- جیمز، ویلیام، (1902)، دین و روان، ترجمه، قائنی، مهدی، انتشارات دار الفکر)
5- حسینی، سید ابو القاسم، (1371)، بررسی مکتب اسلام به‌عنوان فرهنگ جامعه، مجله دارو و درمان، سال 10، شماره، 109.
6- صانعی، صفدر، (1350) سلامت تن و آرامش روان در اسلام، انتشارات عبد الرحیم علمی
7- طباطبایی، محمد حسین، (1363)، ترجمه موسوی همدانی، سید ابو الحسن، (جلد 1)، تهران، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی با همکاری مرکز نشر و فرهنگی رجاء و مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
8- غزالی، ابو حامد امام محمد، (1361)، کیمیای سعادت، (جلد 1)، به کوشش خدیوجم، حسین،، چاپ پنجم.
9- نوربالا، احمد، 1371، رابطه مذهب و بهداشت روانی از دیدگاه اسلام، دارو و درمان سال 10، شماره 109
10- نجاتی، محمد عثمان، (1367)، قرآن و روانشناسی، ترجمه، عرب، عباس، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
11-
Valerie. T Dull Lauria A, 5991, A cogintive Model of Religion's Influenceon Health, Journal of social Issuse Vol 15, No 2.
ص: 470
تأثیر آوای قرآن کریم بر اضطراب بستگان بیماران تحت عمل جراحی قلب باز
اشاره
نسرین الهی «1»، هوشنگ علیخانی، صدیقه موسوی
چکیده
بیماریهای قلبی- عروقی که به‌طور معمول به ممالک صنعتی جهان نسبت داده می‌شد، اکنون در کشورهای در حال توسعه رو به افزایش است و این افزایش با چنان سرعتی است که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2020 در تمامی کشورهای جهان سوم این بیماریها در اولویت‌های اول مرگ‌ومیر محسوب گردد (1). از آن جهت که قلب عضو حساس بوده است و از قدیم آن را به‌عنوان مرکز احساسات تلقی می‌کردند، درنتیجه بیماری و مسائل آن از نظر افراد مهمتر می‌باشد (2).
نکته مهمتر آنکه در سالهای اخیر سن ابتلا به بیماری در کشورها کاهش نگران‌کننده‌ای پیدا کرده است، به‌طوری که تعداد قابل توجهی از قربانیان را افراد نسبتا جوان و میان‌سال تشکیل می‌دهند و این علاوه بر اینکه برای خانواده فاجعه محسوب می‌گردد فشار سنگینی را نیز بر اقتصاد جامعه وارد می‌سازد (3).
اضطراب دارای سابقه‌ای به قدمت حیات انسان است. عمل جراحی، به خصوص جراحی قلب، نوعی تهدید سلامتی است. بیماران کاندید جراحی قلب مستعد نگرانی و اضطراب می‌باشند (4). عوامل و فاکتورهای زیادی می‌تواند زمینه‌ساز اضطراب بیمار کاندید عمل جراحی باشد، از آن جمله کمبود آگاهی در مورد نحوه عمل جراحی، عوارض آن، کمبود داروها، پیش‌بینی صدمات هنگام عمل، عدم توانایی بعد از عمل، سبب بروز احساسات ناخوشایند ترس، اضطراب می‌شود که در بیماران قبل از عمل جراحی شایع است (5).
______________________________
(1).Email :elahi 811 I yahoo .com
ص: 471
تنیدگی یکی از مهمترین عواملی است که در صورت بروز بیماری فرد در خانواده مشاهده می‌شود (6). رفتارهایی مانند بی‌قراری، اضطراب و افسردگی در خانواده‌های بیماران به طور شایع دیده می‌شود (7).Meserko (2006) گزارش کرده که بیشترین میزان اضطراب در بستگان بیماران بستری در بخش اورژانس دیده شده است (8). همچنین 1991Artinian گزارش کرده: همسران بیماران تحت عمل جراحی قلب از سطح تنیدگی بالایی داشتند که منبع آن عبارت بود از: انتظار برای جراحی، نبود کنترل بر حوادث بیمارستانی، عدم خلوت، کمبود اطلاعات درباره بستری شدن و فرایند بیماری (9).
تحقیقات بسیاری در زمینه اضطراب در بیماران تحت عمل جراحی بالاخص جراحی قلب و راههای کاهش آن از طریق درمانهای غیر دارویی و یا آموزش انجام شده است. ولی در زمینه استفاده از موسیقی و یا آوای قرآن تحقیقات بسیار اندک می‌باشد به خصوص در مورد تاثیر آوای قرآن، چراکه بیشتر در ارتباط با فرهنگ ما مسلمانان بخصوص ایرانیان می‌باشد.
در مورد نقش همراهان) بستگان درجه یک (و تنشی که بیماری و وضعیت بیمار می‌تواند در آنان ایجاد کند، تحقیقات بسیار اندک می‌باشد و بیشتر در زمینه تاثیر آموزش می‌باشد. این در حالیست که براساس شواهد مذکور در بررسیهای ذکر شده، در بستگان سطح اضطراب بالا می‌باشد. از سوی دیگر فشارهای ناشی از درگیریهای فراهم آوردن امکانات برای بستری، مراقبت از بیمار، تهیه دارو، هزینه‌های درمان و ... بر خانواده غیر قابل انکار می‌باشد. وجود تنش در بستگان نه تنها برای خود فرد بلکه برای بیمار نیز می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری را بوجود آورد. لذا با توجه به نقش بستگان بیمار در حمایت از او در این پژوهش به بررسی تاثیر آوای قرآن بر اضطراب بستگان پرداختیم.
فرضیه‌های این پژوهش عبارتند:
1- آوای قرآن بر اضطراب شخصیتی بستگان بیمار تاثیر دارد.
2- آوای قرآن بر اضطراب موقعیتی بستگان بیمار تاثیر دارد.
ص: 472
3- آوای قرآن بر اضطراب بستگان بیمار تاثیر دارد.
روش بررسی:
این پژوهش یک مطالعه نیمه‌تجربی بوده است که به منظور تعیین تاثیر آوای قرآن بر اضطراب بستگان درجه یک بیماران تحت عمل جراحی قلب بستری در بخشهای جراحی قلب بیمارستانهای اهواز (تعداد 60 نفر از بستگان) همسر، فرزند، خواهر و برادر (که حد اقل دارای 15 سال و حد اکثر 65 سال سن و دارای سلامت عقلی بوده و به عنوان همراه بیمار باشد و در قبال بیمار مسئول باشد و دارای سواد ابتدایی باشند به عنوان واحد پژوهش انتخاب شدند. در این پژوهش از نمونه‌گیری تدریجی استفاده شد بدین‌ترتیب که 60 بیمار انتخاب و به ازای هر بیمار یک نفر از بستگان که مایل به شرکت در این مطالعه بودند به‌عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. ابزار گردآوری اطلاعات سیاهه حالت- رگه اسپیل برگر) اعتبار و پایایی آن در ایران تایید شده است (و پرسشنامه اطلاعات فردی استفاده شد. واحدهای پژوهش از بعد از ظهر قبل از عمل تا صبح روز عمل می‌توانستند حد اقل دوبار هربار 15 دقیقه به آوای قرآن گوش کند. برای تعیین سطح اضطراب در دو نوبت) پس از بستری بیمار در بخش و پس از عمل و بازگشت بیمار از اتاق عمل به بخش و مطلع شدن بستگان (پرسشنامه مذکور تکمیل شد. واحدهای پژوهش که بیماران آنان دارای شرایط خاص بودند از پژوهش خارج شدند.
بحث و نتیجه‌گیری:
نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که خ 53/ 3 از واحدهای مورد پژوهش زن بودند. بیشترین تعداد خ 46/ 6 از نمونه‌های پژوهش در سطح تحصیلی دیپلم، و بیشترین تعداد خ 36/ 6 در رده سنی 36- 45 قرار داشتند، همچنین خ 53/ 3 از بیماران دارای حمایت خانوادگی خوب بودند و خ 30 از آنان به‌طور هفتگی قرآن می‌خوانند.
بررسیهای آماری نشان داد بین میزان اضطراب با تحصیلات ارتباط معنی‌دار وجود ندارد(P 0 /12) ولی بین اضطراب و جنس در این پژوهش ارتباط معنی‌دار دیده شد)(t 0 /64 ,P 0 /20) همچنین بین سن و میزان اضطراب همبستگی معنی‌دار بدست آمد
ص: 473 ( r 23, P 0/ 00 )
نتایج این مطالعه با بسیاری از تحقیقات که در زمینه اضطراب و مشخصات فردی صورت گرفته همخوانی داشت (10، 5، 1).
نمودارهای 1، 2 و 3 در این مطالعه بیانگر تاثیر مداخله بر میزان اضطراب بستگان بیمار می‌باشد.
نمودار 1 نشان‌دهنده میانگین نمرات اضطراب شخصیتی قبل و بعد از مداخله می‌باشد نتیجه آزمون آماریt زوجی نشان‌دهنده اختلاف معنی‌دار می‌باشد. بنابراین فرضیه تحقیق پذیرفته می‌شود. نتایج مطالعه محمدی و همکاران و ابراهیمی) ایشان در مورد آرامسازی بررسی کرده‌اند (نیز در راستای نتیجه این مطالعه می‌باشد (1).
نمودار 2 نشان‌دهنده میانگین نمرات اضطراب موقعیتی قبل و بعد از مداخله می‌باشد نتیجه آزمون آماریt 4 ,60 ,P 0 ,40 نشان‌دهنده اختلاف معنی‌دار می‌باشد. بنابراین فرضیه تحقیق پذیرفته می‌شود. نتایج مطالعه محمدی و همکاران نیز در راستای نتیجه این مطالعه می‌باشد (1).
نمودار 3 نشان‌دهنده میانگین نمرات اضطراب موقعیتی قبل و بعد از مداخله می‌باشد نتیجه آزمون آماریt 4 ,60 ,P 0 ,40 نشان‌دهنده اختلاف معنی‌دار می‌باشد. بنابراین فرضیه تحقیق پذیرفته می‌شود. نتایج مطالعه محمدی) تاثیر آوای قرآن (و بصام‌پور) تاثیر آرامسازی (و فیاضی) آرموتراپی (در راستای نتایج این مطالعه می‌باشد.
نتیجه‌گیری نهایی:
نتایج آماری نشان می‌دهد که فرضیه‌های تحقیق با توجه بهt بدست آمده مورد تائید بوده و پذیرفته شدند.
در رابطه با فرضیه اول پژوهش که آوای قرآن بر اضطراب شخصیتی بستگان بیمار تاثیر داردt 04 /8 ,P 0 /50 فرضیه اول پژوهش پذیرفته شد.
در رابطه با فرضیه دوم پژوهش که آوای قرآن بر اضطراب موقعیتی بستگان بیمار تاثیر داردt 04 /6 ,P 0 /40 . فرضیه دوم پژوهش پذیرفته شد.
ص: 474
در رابطه با فرضیه سوم پژوهش که آوای قرآن بر اضطراب بستگان بیمار تاثیر دارد.
t 04/ 6, P 0/ 40
فرضیه سوم پژوهش پذیرفته شد
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت با توجه به اینکه آوای قرآن دارای اثرات آرامبخشی دارد و از سوی دیگر در بطن زندگی مردم ایران می‌باشد نه تنها در زمان بیماری بلکه در تمامی شرایط استرس‌زای زندگی می‌تواند تاثیرگذار باشد.
ص: 475
منابع:
1- محمدی و همکاران، تاثیر آوای قرآن بر میزان اضطراب بیماران تحت عمل جراحی قلب باز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس 1378- ص 3
2- ابراهیمی. رنجبر، منجمد. تاثیر آرامسازی بر اضطراب بیماران تحت عمل جراحی قلب. بستری در بیمارستان شهید رجایی 1381؛ (4) 63: 3- 456.SID . ص 27- 24
3-
Flanagan, A. Y. Working with Patient and families diagnosed and coping. cite frome: http:/ www. mamna. com
4- ایلدرآبادی صالح مقدم، مظلوم.، بررسی آوای قرآن کریم بر علایم حیاتی بیماران تحت عمل جراحی قلب، اسرار؛ سال دهم، شماره یک، بهار 82
5- خاتونی، علیرضا. بررسی آوای قرآن کریم بر اضطراب بیماران بستری در بخش ویژه. قلبی یکی از بیمارستانهای تهران. 1376 ماهنامه دانشجویان شماره 39.
6-
Moher Wanda, K. Psychiatric mental health nursing. Lippincott Williams Wilkinson 6002: 644 - 064
7- فیاضی، باباشاهی، عاقل. مقایسه تاثیر آروماتراپی استنشاقی بر اضطراب بیماران قبل از جراحی. پایان‌نامه ارشد. دانشکده پرستاری اهواز. 1387
8-
Meserko etal. - - 8 Psychological Management of Mood Disorder. Elsivier; 6002. P: 581 - 881
9-
Artinian NT. stress experience of spouse of patient having coronary artery bypass during hospitalization and 6 week after discharge. Journal of heart and lung. 1991, 02( 1 ): 25 - 95
9- قهاری ش، بوالهری ج. آموزش روانی خانواده: انواع مدلهای، اهداف و شیوه اجرا چاپ اول تهران نشر بشری؛ 1383. ص 12- 15
ص: 476